شکاف هویتی؛ ریشه بحران ترکیه

آرسام محمودی

اتفاقاتی که امروز در ترکیه شاهدشان هستیم، ریشه­‌ای تاریخی دارند؛ هر چند سیاست­ه‌ای اردوغان مانند یک کاتالیزور شکاف­های ترکیه را عیان نموده اما ریشه این شکاف­ها تاریخی‌­تر و عمیق‌­تر از دوران اردوغان است.

پس از دوران عثمانی و از زمان تشکیل ترکیه جدید، معیارهایی که ترک­ها برای تاسیس کشور «ترکیه» تعریف کرده­اند برای سرزمینی که درصد قابل توجهی از آنها ترک و حتی ترک­زبان نیستند بسیار شکننده و متزلزل است. تاکنون نیز درگیری­های فراوانی میان کردها به عنوان بزرگترین گروه جمعیتی غیر ترک در ترکیه با حکومت ترکیه به وقوع پیوسته؛ که تمام این قیام‌­ها با واکنش سخت و سرکوب حکومت و ارتش ترکیه همراه بوده ­است.

پس از فروپاشی عثمانی، سردمداران بازمانده از آن دوران با توشه و اندوخته ناکافی برای ورود به عصر دولت-ملت مواجه بودند، در نهایت تصمیم بر این شد که هویت ترکی (هم وجه نژادی و هم وجه زبانی) سنگ بنای کشور جدید ترکیه باشد. گام اول کنار زدن جمعیت­هایی بود که از نظر مذهبی ونژادی سنخیتی با ترک­ها نداشتند؛ یونانی­ها، ارمنی­ها، آشوری­ها، علویان و تا حدودی کردها قربانی این سیاست پالایش و یکسان­سازی دینی-نژادی شدند. درباره نسل کشی ­های صورت گرفته از اواخر قرن نوزدهم تا نیمه اول قرن بیستم که تعداد قربانیان آن گاه تا بیش از ۳ میلیون نفر نیز گزارش شده، اسناد به اندازه کافی موجودند. فقط در مورد ارمنیان در دانش­نامه حقوق بشر (چاپ دانشگاه آکسفورد) از نابودی و انهدام یک دوم تا دو سوم از جمعیت دست کم ۲ میلیون نفری ارمنیان بومی آناتولی تا پایان سال ۱۹۱۵سخن به میان آمده است. [۱]

مرحله دوم با به قدرت رسیدن مصطفی کمال پاشا شروع شد و نتیجه­اش تعریف سیستماتیک هویت ترکی بود. تدوین الفبا و کتب درسی با نگاهی ترک گرایانه، تاریخ­سازی و گره زدن تاریخ آناتولی به آسیای میانه و نژاد غوز، تصفیه زبان ترکی از زبان­های فارسی و عربی و زبان سازی برای ترکیه از جمله این اقدامات بود. نحوه زبان­سازی در ترکیه به تفصیل در کتاب «اصلاح زبان ترکی: کامیابی فاجعه آمیز» نوشته جفری لوییس استاد ترک شناسی دانشگاه آکسفورد شرح داده شده­است. [۲]

با وجود ریشه ضعیف تاریخی زبان ترکی استانبولی و پذیرفته نشدن آن توسط گروه­های غیر ترک زبان در طول تاریخ آناتولی و پیش از دوران جدید؛ حکومت ترکیه اصرار دارد این زبان را در جایگاهی بالاتر از زبان رسمی و حتی ملی با عنوان زبان مادری برای همه شهروندان ترکیه تعریف کند.

در ماده ۴۲ قانون اساسی ترکیه صراحتا نوشته شده:

Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez [۳]

ترجمه:«در موسسات آموزش و پرورش، به جز زبان ترکی، هیچ زبانی به عنوان زبان مادری به شهروندان ترک آموزش داده نمی­شود»

در ماده ۶۶ قانون اساسی ترکیه هم آمده­است:

Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür. [4]

ترجمه:«هر کس که تبعه و شهروند دولت ترک باشد، ترک است»!

در سایر مواردی هم که در باب ملت و شهروندی در قانون اساسی ترکیه نوشته شده، اکثرا عناوین Türk millet و Türk vatandaşlik و ترکیبات مشابه به معنی «ملت ترک» و «شهروندان ترک، شهروندی ترک» به کار رفته است، نه ملت و شهروندان ترکیه. تنها در ذکر مجلس ترکیه از عنوان Türkiye Büyük millet meclisi (مجلس ملت بزرگ ترکیه) استفاده شده­‌است که در آنجا هم برای نمایندگان و وکلای ملت لفظ Türk milletvekili (نماینده ملت ترک) به کار رفته است.

این در حالی است که طبق آمار دولتی، حدود ۱۳ میلیون [۵] و به گفته خود کردها بیش از ۲۲ میلیون کرد در جغرافیای آناتولی ساکن اند [۶]؛ این، جدا از آمار دست کم ۵ میلیونی زازاها و چند میلیونی سایر گروه‌­های جمعیتی در آناتولی است.

اینگونه خلاصه کردن مردمان موجود در آناتولی، و الصاق نام ترک بر همه آنها که دارای دلالت های نژادی، زبانی و هویتی است اگر چه برای یکپارچه سازی و ساخت ملت به کار رفته اما به گونه ای متناقض، خود شکل دهنده تنش ها و تعارض ها نیز می باشد.

هر چند حکومت ترکیه توانسته با امتیاز عضویت در ناتو، شبکه­‌های تلویزیونی حقیقتا کارآمد و جذاب با بودجه ۷۰۰ میلیون دلاری فقط در بخش دولتی [۷]، تبلیغ ماهیت اروپایی برای ترکیه و تنظیم روابط منطقی با قدرت­های جهانی، بر شکاف­‌های هویتی خود سرپوش بگذارد اما این شکاف‌های ذاتی، در طولانی مدت رفع ناشدنی است، و هر از چندی مجددا زمینه ساز بحرانی تازه خواهد شد.

ترکیه در حال حاضر بر خلاف ایران، مورد هجمه رسانه­‌ها و بنگاه­های خبری و محافل حقوق بشری نیست، اما درونی بودن بحران هویت در ترکیه مانع از خاموش شدن کامل آن خواهد شد و پس از هر بار سرکوب، این بحران و شکاف هویتی، مجدد سر باز خواهد کرد.

Encyclopedia of Human Rights; Oxford University Press; Vol.1; P. 98;
The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success; Geoffrey Lewis; Oxford University Press; 2002
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI; ÜÇÜNCÜ BÖLÜM; MADDE 42
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI; DÖRDÜNCÜ BÖLÜM; MADDE 66
http://www.milliyet.com.tr/…/…/۰۶٫۰۶٫۲۰۰۸/۸۷۳۴۵۲/default.htm
http://ekurd.net/mismas/articles/misc2012/9/turkey4166.htm
http://www.isna.ir/…/news-mobile.xhtml;jsessionid=5C52D6C42…